Powstanie cerkwi Preczystieńskiej w Bielsku można odnosić do początków istnienia grodu. Związane są one z osobą księcia Jarosława Mądrego. Władca ten w latach 1038, 1040 i 1041 organizował wyprawy przeciw Jaćwingom i mazowieckiemu wojewodzie Miecławowi. Umocnił przez to wpływy Rusi Kijowskiej na dzisiejszym Podlasiu. Bielsk mógł być wówczas jednym z ważniejszych ośrodków grodowych przy granicy Rusi Kijowskiej i Podlasia, Archeolodzy jednoznacznie wskazują na wiek XI i XII jako czas rozkwitu grodów podlaskich Bielska, Drohiczyna, Grodziska, Suraża. Zapewne wówczas to powstała także cerkiew Preczystieńska w Bielsku. Wskazywać mogą na to następujące fakty:

– w okresie panowania Jarosława Mądrego Ruś Kijowska przeżywała rozwój kulturalny, ściśle związany z duchowymi wartościami chrześcijaństwa wschodniego. Powstały wtedy setki świątyń i kilka ośrodków klasztornych. Znamiennym jest fakt, że właśnie wtedy tj. w XI-XII w. na terenie tegoż księstwa i ziem podbitych szeroko rozpowszechniony był kult Matki Bożej. Powstały cerkwie i monastery p.w. Preczystej, m.in. w Mielniku, Drohiczynie i w innych grodach, takich jak chociażby Bielsk;

– wraz z zajmowaniem nowych terenów budowano grody obronne dla zabezpieczenia zdobytych ziem. Jak twierdzi Aleksander Jabłonowski „gdzie tylko wzniesiono gródek czy zameczek, tam zaraz i cerkiew stawała”. Również w tym wypadku należy zakładać, iż wraz z założeniem grodu obronnego w Bielsku zbudowano cerkiew jako stały i widoczny element przynależności religijnej okolicznej ludności i miejsce ich duchowego życia;

– archeolog Krystyna Musianowicz twierdzi, że między Bugiem i Narwią istniało około 200 grodów wschodniosłowiańskich. Zakładając, że tylko w części z nich wzniesiono cerkwie, to i tak ich sieć w XII w. była stosunkowo gęsta. Przyjmując, iż świątynie obrządku wschodniego powstawały w znaczniejszych ośrodkach to siłą rzeczy musiała ona znaleźć się również w grodzie bielskim, który do takowych należał. Na potwierdzenie tego faktu niech posłużą przykłady dwóch zapisów znajdujących się w kronikach tamtego czasu. Pod rokiem 1253 (pierwszy historyczny zapis wspominający gród bielski) w „Latopisie Halicko-Wołyńskim” znajdujemy wzmiankę, że Bielsk był centrum koordynacyjnym księcia Daniela podczas jego pochodu wojennego na Nowogródek przeciw litewskiemu księciu Mendogowi. Trudno więc sądzić, by książę dla rozpoczęcia wyprawy wybrałby za miejsce koncentracji wojsk gród bez cerkwi i rozpoczął by ją bez św. Liturgii. To raczej mało prawdopodobne. „Latopis Ipatijewski” podaje, że w 1264 r. w okolicach Bielska była stoczona wielka bitwa koalicji książąt ruskich z Jaćwingami, w wyniku której Bałtowie ponieśli druzgocącą klęskę;

– nieco wcześniejszy przekaz kronikarski, znajdujący się w dziele Macieja Stryjkowskiego, wskazuje nam na przynależność konfesyjną ludności Podlasia, co świadczyłoby o zakorzenieniu się na tych terenach Prawosławia. Pisząc o skutkach najazdu hord tatarskich Batu-chana, wojska którego przetoczyły się około 1240 r. przez Podlasie niszcząc wszystko po drodze, odnotowuje: „Te wszystkie zamki na starych horodiszczach Erdzwiłł (książę litewski, bratanek Mendoga, który po odejściu Tatarów na krótki czas przejął podupadłe i wypalone grody Podlasia, w tym Bielsk – przyp. aut.) znowu wyniósł i zabudował, a Russaki chrześcijan…, (należy w tym miejscu określenie to odnieść do wyznawców Prawosławia zamieszkujących Podlasie, dlatego że rzymskich katolików wiązano z kolonizacją tych terenów przez ludność napływową z Mazowsza, co w ograniczonym zakresie zdarzało się już na początku XII w., a swój rozmach nabrało dopiero wtedy, gdy Podlasie przeszło na początku XIV w., za panowania księcia Giedymina, pod władanie Wielkiego Księstwa Litewskiego). To właśnie w tym czasie, kiedy Księstwo rozszerzało swe granice na ziemie daleko na zachód od Bielska, zamieszkałe przez rzymskokatolickich Mazowszan, wtedy to migrująca na wschód ludność przenikała również w okolice Bielska tworząc mazowieckie enklawy etniczne. Trzeba pamiętać, że w tamtych czasach prawosławni stanowili ponad 90% mieszkańców państwa, tj. Księstwa Litewskiego. Proces wypierania Prawosławia z tych terenów i pomniejszania jego wpływów następował nie tylko poprzez wzrastającą liczbę napływowej ludności rzymskokatolickiej co było czasochłonne, ale przede wszystkim przez wrogą wobec niego politykę państwa (ten proces mogliśmy obserwować również w XX wieku).

KALENDARIUM PARAFII

1289 – „Latopis Halicko-Wołyński” podaje: książę Wołodimir „u Bielsku podstroi cerkow ikonami i knihami”.

II poł. XV w. – Michał Semenowicz książę horodeński, bielski, kobryński wraz z żoną Wassą fundował cerkiew zamkową. Nowa fundacja świątyni miała miejsce przed 1484 r., gdyż tego roku księżna Wassa zmarła.

1484 – ciało zmarłej fundatorki księżnej Wassy zostało pogrzebane pod prezbiterium zamkowej cerkwi.

1506 – na prośbę ks. Charłampija, król Aleksander Jagiellończyk zezwolił na przeniesienie cerkwi z zamku na ulicę Staromiejską.

I poł. XVI w. – księżna Helena ofiarowuje cerkwi zamkowej wielki dar – ikonę Bogarodzicy Odigitrię, która niebawem wsławiła się licznymi cudami.

1562 – świątynię przeniesiono na niewielkie wzniesienie w centralnej części ulicy Staromiejskiej. Wraz z nią zostało uroczyście przeniesione ciało fundatorki księżnej Wassy.

1596-1839 – cerkiew w rękach unitów.

Okres unicki

10.03.1636 – komisarze królewscy postanowili pozostawić cerkiew Preczystieńską wraz z Troicką unitom, aczkolwiek i na terenie parani Preczystieńskiej zamieszkiwało wielu prawosławnych, którym akt zapewniał swobodę religijną, dając wolność do cerkwi nieunitom „przysądzonym chodzić y tam swe nabożeństwa odprawować…”.

1637 – wizytacja cerkwi. Dokument po niej sporządzony stwierdza: cerkiew opadłaja, wymaga kapitalnego remontu. Ks. Teodor Jakubowicz miał cerkiew „restawrowati hodnie”, na co parafia zgromadziła czterdzieści trzy sztuki drzewa.

II poł. XVII w. – z powodu wojen i epidemii liczba parafian cerkwi Preczistieńskiej została zdziesiątkowana. Z przyczyn materialnych i organizacyjnych przez kilka dziesięcioleci świątynia nie była remontowana.

1727 – wizytacja generalna wykazała, że dach w cerkwi przeciekał, a ogrodzenie placu cerkiewnego znajdowało się w stanie ruiny. Z powodu niedbalstwa proboszcza ks. Gabriela Kosowicza w cerkwi brakowało niektórych ksiąg i przedmiotów liturgicznych, szaty liturgiczne były bardzo sfatygowane. W stanie upadku znajdowało się także gospodarstwo parafialne. Cerkiew w owym czasie prowadziła szpital (przytułek) dla ludzi ubogich.

1774 – wizytacja przeprowadzona po kapitalnym remoncie. W wyglądzie zewnętrznym, jak i wewnętrznym cerkwi w stosunku do 1727 r. nie zaszły zauważalne zmiany. Wbrew wskazówkom Synodu Zamojskiego z 1720 r., nie usunięto z niej pięknego trzyrzędowego ikonostasu. Z większych nabytków materialnych świątyni w owym czasie należy wspomnieć srebrną ryzę oraz korony założone na ikonę Odigitrii. Cerkiew była dobrze zabezpieczona w przedmioty i szaty liturgiczne. Do należytego porządku doprowadzono także plebanię i zabudowania gospodarcze. Trzeba dodać, że przez cały okres unicki cerkiew ta zachowała charakterystyczne cechy wystroju świątyni prawosławnej (m.in. ikonostas). Nie wprowadzono również do niej organów.

1790 – dobudowano do cerkwi boczny ołtarz pw. św. Anny.

1795 – ks. Władysław Szumikowski (proboszcz cerkwi w Hryniewiczach Wielkich) wraz z żoną ofiarowali duży dzwon, do dziś znajdujący się na cerkiewnej dzwonnicy, i zapisali w darze dla świątyni sumę 1.000 złotych.

Powrót do jedności cerkiewnej

30.04.1839 – cerkiew Preczystieńską po 243-letniej przerwie odnawia kontakt kanoniczny z Cerkwią prawosławną.

22.06.1869 – Litewski Konsystorz Duchowny wydaje zezwolenie na dokonanie gruntownego remontu świątyni. Obok remontu zewnętrznego cerkwi był przeprowadzony także remont jej wnętrza.

1875 – wyświęcono nowy ikonostas powstały z przebudowy poprzednio już istniejącego (zmiana konstrukcji i ikon).

I poł. lat 70-tych XIX w. – dokonano remontu ołtarza bocznego pw. św. Anny.

1876-1883 – obok cerkwi wzniesiono nowe domy parafialne dla duchownego i psalmisty oraz budynki gospodarcze.

1883 – parafia posiada dwie szkoły gramoty – w Grabowcu i Orzechowiczach. W latach 90-tych, dzięki staraniom ówczesnego proboszcza ks. Aleksandra Buły giną, powstała trzecia takiego typu szkoła w Strykach. Działalność tych placówek oświatowych spowodowała, że odsetek ludzi piśmiennych w parafii wzrósł znacząco w stosunku do okresów minionych.

1897 – dzięki staraniom proboszcza parafii (od 1894 r.) o. Aleksandra Spaskiego na największą świętość cerkwi – ikonę Odigitrii nałożono srebrną szatę (ryzę), wykonaną przez mistrza z Petersburga o inicjałach A.U.

1902 – o. Aleksander Spaski przyjął godność bielskiego dziekana, którą sprawował do śmierci w końcu 1914 r. Jego ciało złożono na  cmentarzu obok cerkwi..

07.1915 – większość parafian opuściła swe domy i gospodarstwa, udając się na wschodnią tułaczkę – bieżeństwo. Ewakuował się również kler parafialny, wywożąc ze sobą część naczyń i przedmiotów liturgicznych.

1917 – pierwsi bieżeńcy zaczęli powracać do Bielska.

1918 – odradza się życie parafialne. Dokonano 18 chrztów. W następnym roku odbędzie się już 127 chrztów, najwięcej spośród wszystkich bielskich parafii.

Po 1918 – w nowych uwarunkowaniach państwowych cerkiew Preczystieńska nadal pozostała parafialną, jednak praca duszpasterska została znacznie utrudniona poprzez dołączenie do jej składu zlikwidowanych przez władze państwowe wiejskich parafii w Hryniewiczach, Maleszach, części parafii Pasynek oraz filii etatowej w Rajsku. Do parafii dołączono także bielską cerkiew św. Mikołaja i cerkiew św. Jana Teologa w Augustowie. Pozbawiono ją zarazem praw własności i zepchnięto jedynie na pozycję użytkownika. Sprawy majątkowe będą toczyły się przez cały okres międzywojenny z różnym skutkiem, opierając się nawet o Sąd Najwyższy. Istota tych spraw jest przykładem nieprzychylnego stosunku władz okresu międzywojennego do Cerkwi.

1923 – po przejęciu soboru Św. Trójcy przez Kościół rzymskokatolicki, parafianie soboru zostali przyłączeni do parafii Preczystieńskiej, a były proboszcz soboru ks. Bazyli Kostycewicz został skierowany na równorzędne stanowisko do tejże cerkwi.

1926-1929 – remont świątyni przeprowadzony przez ks. Bazylego Kostycewicza.

1932 – cerkiew została pomalowana wewnątrz.

01.02.1935 – został wprowadzony język polski do kazań, wygłaszanych w dniach świąt państwowych.

1939 – ukończono kapitalny remont budynków parafialnych oraz ogrodzenia cerkiewnego na ogólną sumę 1.755 zł. Nasilają się działania polonizacyjne, mimo sprzeciwów ze strony prawosławnej.

1939-1941 – wybuch wojny we wrześniu 1939 r. nie przyniósł większych zmian w i organizacji parafii. Również krótki okres władzy radzieckiej nie zmienił sytuacji w życiu parafii. Większą dezorganizację życia parafialnego przyniósł dopiero wybuch wojny niemiecko-radzieckiej 22 czerwca 1941 roku. Wojna niemiecko-radziecka 1941 r. zniszczyła doszczętnie cerkiew św. Mikołaja. Ziemia cerkiewna została w całości zabrana pod lotnisko. Parafianie wsi Augustowo i Widowo zostali dołączeni do parafii Narodzenia Najświętszej Marii Panny.

1941-1944 – lata okupacji niemieckiej były okresem stagnacji w życiu organizacyjnym i parafii. Jednocześnie życie liturgiczne toczyło się normalnym tokiem. W 1943 r. na około rok zamilkły dzwony na cerkiewnej dzwonnicy, bowiem władze okupacyjne zarządziły rekwizycję dzwonów ze wszystkich bielskich świątyń na cele wojenne. Zdjętych było także pięć dzwonów z dzwonnicy cerkwi Preczystieńskiej. Dziwnym zbiegiem okoliczności dzwony te jednak nie zostały wywiezione i szczęśliwie doczekały wyzwolenia Bielska w lipcu 1944 roku. W obliczu zbliżającego się frontu wikariusz ks. Łukasz Plutowicz wraz ze starostą cerkiewnym Danielem Łukaszukiem zabezpieczył przed zniszczeniem wielką świętość cerkwi, ikonę Bogarodzicy Odigitria. Bezpośrednio przed wkroczeniem armii radzieckiej Niemcy spalili dużą część Bielska. Spłonął wtedy dom, w którym od 1941 r. mieszkał ks. Łukasz Plutowicz.

30.07.1944 – do Bielska wkracza armia radziecka. Cerkiew znajdowała się wtedy w opłakanym stanie. Jej część ołtarzowa była częściowo zniszczona przez pociski, poważnie uszkodzony był również ikonostas. Ukryta wcześniej ikona Odigitrii uniknęła tragicznego losu, jednak w zawierusze wojennej zaginęło kilka przedmiotów liturgicznych.

11.1944 – do listopada udało się zgromadzić materiały do remontu zniszczonej świątyni. Ks. Łukaszowi Plutowiczowi wydatnie pomagał w tym ks. Konstanty Bajko, który po ewakuacji z Kiecka w lipcu 1944 r. rezydował w domu parafialnym przy cerkwi Preczystieńskiej. Pełnił on również funkcję prefekta bielskiego gimnazjum białoruskiego i szkoły podstawowej.

1944-1951 – to okres normalizacji życia parafialnego i jego jurysdykcyjnej przynależności. Przy cerkwi usytuował się Zarząd Diecezjalny pod przewodnictwem pełnomocnika Arcybiskupa Mińskiego i całej Białorusi. Po 1945 r. przy cerkwi zamieszkiwali dziekani jurysdykcji biskupa Diecezji Białostocko-Bielskiej, a od 1948, cerkiew Narodzenia Bogarodzicy stała się centrum życia diecezjalnego i była podporządkowana bezpośrednio Konsystorzowi Duchownemu w Warszawie. Owe zarządzenie zostało odwołane dopiero dekretem metropolity Makarego z 25 sierpnia 1951 roku.

1957 – święto parafialne powiązano z obchodami jubileuszu 450-lecia wyświęcenia cerkwi (jubileusz był mylnie powiązany z aktem królewskim z 1507 r. dotyczącym przeniesienia cerkwi na hodnoje miesto). Uroczystościom świątecznym przewodniczył metropolita Makary w asyście licznie zgromadzonego duchowieństwa i wiernych.

1968 – przystąpiono do kapitalnego remontu cerkwi. Wymieniona została wtedy więźba dachowa oraz podłoga. Na nowej podmurówce ułożono także nowe podwaliny. Użyty do remontu materiał, pochodzący z Puszczy Białowieskiej, ręczył za swą trwałość. Prace ciesielsko-stolarskie trwały całe lato 1968 roku. Jeszcze w tym roku nową konstrukcję dachową pokryto blachą. Przy okazji wymieniono stylową, barokową wieżyczkę na niezbyt okazałą kopułkę. Parafia zaciągnęła w metropolii pożyczkę pieniężną, zaś w celu opłacenia kosztów remontu sprzedano część ziemi parafialnej.

1971 – poddano konserwacji największą świętość cerkwi – ikonę Odigitrii. Po kilku miesiącach zabiegów konserwatorskich w Pracowni Konserwacji Zabytków w Warszawie ikona ukazała swój pierwotny, piękny wygląd. Po nałożeniu szaty ikona powróciła na swe dawne miejsce.

1973 – do cerkwi dokonano włamania, podczas którego skradziono kilka ikon.

1975 – parafianie Hryniewicz podjęli próbę reaktywowania parafii. W tym celu wnieśli odpowiedni wniosek do metropolity. W swej odpowiedzi metropolita Bazyli oświadczył, że sprawa będzie rozpatrzona w przyszłości.

1978 – otrzymano zezwolenie na budowę nowego domu parafialnego z salą katechetyczną, później wzniesiono drugi dom dla duchowieństwa (lata 80-te).

1982 – dekretem metropolity oficjalnie została powołana do życia parafia przy cerkwi w Augustowie. Dotychczas cerkiew była filią parafii Preczystieńskiej, aczkolwiek już od lat 50-tych miała ona stałego duchownego. W skład nowej parafii weszły wsie Augustowo i Stryki.

1986 – powstał chór dziecięco-młodzieżowy, urządzano spotkania z młodzieżą, organizowano pielgrzymki.

1993 – wraz ze wzrostem liczby wiernych skupionych przy parafii Narodzenia NMP, decyzją metropolity Bazylego przystąpiono do organizacji nowej parafii we wschodniej części miasta. Na ten cel sprzedano część ziemi cerkiewnej.

1994 – kupiono plac pod budowę nowej cerkwi przy szosie narewskiej.

1995 – mieszkańcy wsi Widowo, które zostało przyłączone do parafii Preczystieńskiej w 1921 r., podjęli starania w kierunku wzniesienia cerkwi na istniejącym tu cmentarzu.

19.05.1996 – metropolita Bazyli poświęcił kamień węgielny pod budowę nowej cerkwi w cześć Zaśnięcia NMP, projektu p. Michała Bałasza.

04.07.1996 – położono kamień węgielny pod budowę cerkwi w cześć Kaspierowskiej Ikony Matki Bożej w Widowie, projektu p. Zachariusza Szachowicza.

10.03.1998 – metropolita Sawa z wydzielonej części parafii p.w. Narodzenia NMP erygował nową parafię p.w. Zaśnięcia NMP. W skład nowej parafii weszła wschodnia część Bielska i wsie: Biała, Hryniewicze Duże, Kotły, Orlanka.

1998 – decyzją Świętego Soboru Biskupów PAKP przy cerkwi Preczystieńskiej zamieszkał wikariusz Diecezji Warszawsko-Bielskiej, biskup Grzegorz, który został jej proboszczem.

06.05.2000 – wyświęcono cerkiew w Widowie.

2001 – rozpoczęto generalny remont cerkwi p.w. Narodzenia NMP i dzwonnicy. Dokonano pewnej modernizacji świątyni, dobudowując z prawej strony pomieszczenie dla celów porządkowych.

2002 – wymieniono pokrycie dachu na cerkwi i dzwonnicy, zastępując starą blachę o wiele trwalszą – miedzianą. Zmieniono kształt kopuł na cebulaste; zwieńczono je nowymi krzyżami; dobudowano nową kopułę nad częścią ołtarzową cerkwi.

2003 – wymieniono w całości stolarkę okienną oraz szalówkę na zewnątrz cerkwi i dzwonnicy. W obu budynkach, z zewnątrz, zabezpieczono konstrukcję.

2004 – wymieniono pokrycie wewnętrzne ołtarzy – głównego i bocznego; zabezpieczono ich konstrukcję.

2005 – remont przedsionka, powstaje nowy ikonostas w ołtarzu bocznym p.w. Św. Anny. W okresie letnim przystąpiono do wymiany pokrycia cerkwi w jej części środkowej i zabezpieczenia konstrukcji.

2006 – zakończenie remontu zewnętrznego świątyni.

2007 – z części parafii utworzona zostaje samodzielna jednostka parafialna w Widowie.

2007 – uroczyste obchody 500-lecia ofiarowania przez królową Helenę bielskiej cerkwi p.w. NNMP cudownej ikony Matki Bożej.

2008 – decyzją Świętego Soboru Biskupów PAKP wikariusz Diecezji Warszawsko-Bielskiej, biskup Grzegorz, zostaje mianowany biskupem Supraskim. Nowym proboszczem zostaje mianowany dotychczasowy zastępca biskupa Grzegorza, ks. Jerzy Bogacewicz.

2008 – kontynuacja remontu cerkwi. Cyklinowanie i lakierowanie części środkowej świątyni, przedsionka i chóru oraz rozpoczęcie gruntownej renowacji ikonostasu.

VIII 2008 – po raz trzeci w ciągu ostatnich 10 lat parafia zostaje okrojona. Studziwody przeniesione zostają w skład parafii Opieki Matki Bożej w Bielsku Podlaskim (Pokrowskiej).

V 2009 – zakończenie renowacji ikonostasu, zawieszenie w cerkwi nowych żyrandoli (panikadił). Żyrandole zostały zakupione jako ofiara przez bogobojnego parafianina.

VII 2009 – zabudowa ikonostasu drewnianym pokryciem od jej części ołtarzowej.

W sierpniu 2021 roku rozpoczęto remont cerkwi na zewnątrz. Odnowiono szalówkę. Stary lakier i farby  zdjęto .  Zastąpiono je  ekologicznymi środkami ( piaskowanie, szlifowanie, olej, żywica) . Przed świętem Narodzenia Bogurodzicy  remont zakończono. Po Preczystej  odremontowano dzwonnicę , sklepik i inne obiekty znajdujące się na placu cerkiewnym. 

Obecnie do parafii Narodzenia NMP należą mieszkańcy zamieszkali w Bielsku Podlaskim przy ulicach: Jagiellońskiej,Kazanowskiego,Kazimierzowskiej,części Mickiewicza, Ogrodowej,Widowskiej oraz uliczki od centrum miasta do jego zachodnich rubieży.Ponadto do parafii należą wsie Grabowiec i Orzechowicze.